του παλιού συναδέλφου Νίκου Νικήσιανη
Η επισφάλεια ως συσχετισμός
Η «επισφάλεια» περιγράφει την κατάσταση σε ένα μέρος της μισθωτής εργασίας όπου παρέχονται «ελάχιστες διασφαλίσεις για τον εργαζόμενο, ως προς το να υπάρξει ή να διατηρηθεί σε ένα κοντινό μέλλον ένα «αποδεκτό» επίπεδο διαβίωσης, πράγμα που οδηγεί σε ένα βαθύ αίσθημα αβεβαιότητας για το μέλλον» (ΙΝΕ-ΓΣΕΕ). Από την πλευρά της εργοδοσίας, μεταφράζεται σε μερική ή ολική αποδέσμευση του κεφαλαίου από τις υποχρεώσεις που έχει ιστορικά αναλάβει απέναντι στη μισθωτή εργασία, ώστε να εξασφαλίζει στο παρόν και το μέλλον τις συνθήκες μιας ομαλής αναπαραγωγής της: ένα μισθό πάνω από το όριο αξιοπρεπούς διαβίωσης, μη εξαντλητική κατάχρησή της εργασιακής δύναμης εντός ή εκτός του κανονικού ωραρίου, εγγύηση σταθερής εργασίας, εξασφάλιση αναγκαίων κοινωνικών υπηρεσιών και παροχών (υγεία, εκπαίδευση).
Οι δεσμεύσεις αυτές του κεφαλαίου αποτέλεσαν συγκεκριμένα ιστορικά αποτελέσματα της ταξικής πάλης, το επίπεδο των οποίων επαναπροσδιοριζόταν συνεχώς από το συσχετισμό δυνάμεων, από εποχή σε εποχή, ή από τη μια σφαίρα παραγωγής στην άλλη. Αυτό που σήμερα ονομάσαμε «επισφάλεια» κυριαρχούσε ανέκαθεν στον ιματισμό, στους εργάτες γης, στις γυναίκες που δουλεύουν στα σπίτια.
Η τελευταία φάση σε αυτό το διαρκές παιχνίδι ισορροπιών και ανατροπών ήταν η πολύπλευρη ήττα της δεκαετίας του ’80: η διάλυση συλλογικών χώρων και κινημάτων και η ηγεμονία του νεοφιλελευθερισμού. Κάτω από αυτές ακριβώς τις συνθήκες κοινωνικής κρίσης έγινε εφικτή η εξάπλωση και εμβάθυνση της επισφάλειας. Το κομβικό σημείο σε αυτή τη διαδικασία υπήρξε η αποδιοργάνωση της εργατικής τάξης, η αποδυνάμωση, αλλοτρίωση ή και διάλυση των οργανώσεών της. Από αυτή τη σκοπιά τουλάχιστον, δεν είναι οι νέες (;) μορφές οργάνωσης της εργασιακής διαδικασίας και τα νέα (;) εργασιακά αντικείμενα που οδηγούν αναπόφευκτα στην επισφάλεια, αλλά οι νέοι αρνητικοί συσχετισμοί δύναμης στην ταξική πάλη, ο νεοφιλελευθερισμός.
Αν ισχύουν τα παραπάνω, ο βαθμός «πρεκαριοποιήσης» μιας σφαίρας παραγωγής είναι αντιστρόφως ανάλογος με το βαθμό συνδικαλιστικής οργάνωσης. Η κατάσταση θα είναι προφανώς χειρότερη στους νέους εργασιακούς χώρους, όπου δεν αναπτύχθηκαν συνδικαλιστικές δομές, παρά στους παλιότερους, που συνήθως διατηρούν ένα υψηλότερο επίπεδο οργάνωσης. Δημιουργούνται έτσι νέες ζώνες επισφάλειας στις τηλεπικοινωνίες, τη διαφήμιση, το χρηματοπιστωτικό τομέα, τα υπερκαταστήματα, τον τουρισμό, την ιδιωτική εκπαίδευση και υγεία. Ακόμα, σε ιδιωτικούς χώρους όπου η εργοδοτική τρομοκρατία, ανεξέλεγκτη από την απουσία ισχυρού κοινωνικού αντιπάλου, κατάφερε να διαλύσει τις οργανώσεις των αντιπάλων της (μεσαία βιομηχανία) ή σε σφαίρες που στηρίχτηκαν στην εργασία των μεταναστών/τριών, ομήρων της «παρανομίας» και του αποκλεισμού (γεωργία, καθαριότητα). Είναι χαρακτηριστικό ότι για να διεισδύσει η επισφάλεια και εντός «παραδοσιακών» χώρων εργασίας (ΔΕΚΟ, ΟΤΑ, Δημόσιο, εκπαίδευση, υγεία), πολλοί νέοι εργαζόμενοι δεν έρχονται σε άμεση σύμβαση με την εργοδοσία και, κατά συνέπεια, δεν καλύπτονται από τα υπάρχοντα συνδικάτα.
Η επισφάλεια αναπαράγει τον εαυτό της
Αν λοιπόν η επισφάλεια συνδέεται αιτιακά με τη συνδικαλιστική αποδιοργάνωση, τότε η οργάνωση των εργαζομένων εμφανίζεται ως μόνη διέξοδο από αυτή. Η συζήτηση όμως αποδεικνύεται πολύ πιο περίπλοκη.
Στο πλαίσιο αυτού του άρθρου δεν χωρά ούτε καν μια επισκόπηση της συζήτησης για το αν επιδιώκουν οι ίδιοι οι επισφαλείς εργαζόμενοι την ένταξη της στην «κανονικότητα» μιας συμβατικής σχέσης με το κεφάλαιο, και, κατ’ επέκταση στην εργατική τάξη και τις οργανώσεις της. Να περιοριστούμε στην επισήμανση ότι η ίδια η επισφάλεια ανταγωνίζεται την αυτοργάνωση των εργαζομένων και αναπαράγει έτσι τον εαυτό της. Οι απεχθείς συνθήκες εργασίας που επιβάλλει δημιουργούν αυτόματα μια «τάση φυγής» που αποτρέπει την ταύτιση του/ης εργαζόμενου/ης με την ιδιότητά του/ης, την δημόσια υπεράσπιση αυτής της ιδιότητας, την οργάνωση γύρω από αυτή. Σε συνδυασμό με την ασφυκτική αίσθηση προσωρινότητας, η επισφάλεια καθίσταται αποτρεπτικός όρος για κάθε μορφή συνδικαλιστικής οργάνωσης.
Η κατάσταση περιπλέκεται ακόμα περισσότερο από την πολυδιάσπαση του «συλλογικού εργάτη». Και δεν αναφερόμαστε τόσο στην πολυσυζητημένη διασπορά των εργασιακών χώρων και διαδικασιών, η οποία άλλωστε δεν είναι και τόσο καινούργια, αλλά στην, ας πούμε, εσωτερική διάσπαση του/ης εργαζόμενου/ης, που καλείται να εργάζεται ταυτόχρονα σε διαφορετικές εργασίες. Και αυτό ισχύει τόσο για την καθαρίστρια, όσο για την εκπαιδευτικό, που εργάζεται ωρομίσθια σε δυο σχολεία, ένα φροντιστήριο, ένα πρόγραμμα του Δήμου, ένα ΙΕΚ και μια καφετέρια.
Και ακόμα περισσότερο, αναφερόμαστε στις συνέπειες του μεγάλου χάσματος που έχει εγκαθιδρυθεί ανάμεσα στους «μόνιμους» και τους προσωρινούς. Μια εσωτερική διάσπαση της εργατικής τάξης σε δύο τμήματα με αποκλίνουσες επιθυμίες, αιτήματα, στρατηγικές που έχει οδηγήσει μέχρι τώρα στον αποκλεισμό των δεύτερων από τις οργανώσεις των πρώτων.
Η επισφάλεια ως αποκλεισμός
Ο διαλυτικός αυτός διαχωρισμός αναπαράγεται και με μέτρα άμεσου αποκλεισμού. Τα καταστατικά των περισσοτέρων σωματείων επιτρέπουν την εγγραφή μόνο των εργαζόμενων της εκάστοτε επιχείρησης ή εκμετάλλευσης, γεγονός που αποκλείει τους εργολαβικούς και τους ενοικιαζόμενους. Στις χειρότερες περιπτώσεις, αποκλείονται από τα καταστατικά και οι συμβασιούχοι, ενώ σχεδόν πουθενά δεν προβλέπεται η συμμετοχή των αυτασφαλιζόμενων εργαζομένων με σύμβαση έργου («μπλοκάκι»). Τους ίδιους περιορισμούς επιβάλλει και ο 1264/82, ο οποίος ουδόλως προβλέπει το χάος που επικρατεί στην πραγματική αγορά εργασίας.
Όμως, το μεγάλο εμπόδιο είναι πολιτικό και όχι νομικό: η πλειοψηφία των κυβερνητικών παρατάξεων αντιστέκεται συνειδητά στην «εισβολή» του κόσμου της επισφάλειας στα συνδικάτα που ελέγχει, προκειμένου να μην διαταραχθούν οι συμβάσεις που έχουν κατοχυρωθεί μεταξύ ενός κομματιού των μόνιμων εργαζομένων, της συνδικαλιστικής γραφειοκρατίας και της εργοδοσίας.
Επισφαλείς απόπειρες
Μέσα, έξω ή δίπλα στο συνδικαλιστικό κίνημα ο κόσμος της επισφάλειας αναζητά τους δρόμους του. Σε αυτή την κινητικότητα, δεν έχει αποκλειστεί καμία μορφή και κανείς δεν μπορεί να προδιαγράψει ποιο εργαλείο θα αποδειχθεί καλύτερο για κάθε χώρο. Φαίνεται όμως πως τα περισσότερα εγχειρήματα σε αυτό το χώρο αφορούν τη συγκρότηση σωματείων ή την παρέμβαση σε αυτά. Μερικά παραδείγματα:
Στο χαοτικό χώρο των τηλεπικοινωνιών και των νέων τεχνολογιών, αναπτύσσονται –αργά- νέες μορφές οργάνωσης και αντιστάσεις. Στις εταιρίες κινητής (WIND, VODAFONE) στήθηκαν νέα σωματεία. Το πανελλαδικό σωματείο της WIND έδωσε πρόσφατα την πρώτη του μάχη για Συλλογική Σύμβαση, αντιμετώπισε δικαστικές διώξεις και προσπαθεί τώρα να αντισταθεί στο επερχόμενο, λόγω κρίσης, κύμα απολύσεων. Οι φοιτητές/τριες που δουλεύουν στα τηλεφωνικά κέντρα του ΟΤΕ, στήνουν σωματεία παράλληλα σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, χωρίς να έχουν μάλιστα και τη στήριξη της ηγεσίας της ΟΜΕ-ΟΤΕ.
Στους εμποροϋπαλλήλους ξεχωρίζει για τη δυναμική του το σωματείο στο χώρο του Βιβλίου – Χάρτου, ενώ αναπτύσσονται και άλλες παρεμβάσεις (πχ. το «Ρεπό», οι πρόσφατες κινητοποιήσεις γύρω από την αργία της Κυριακής κα). Στον επισιτισμό υπάρχουν νέα σωματεία (Μαγείρων Σερβιτόρων), κινήσεις και σχήματα. Η μεγαλύτερη κινητικότητα εκφράστηκε από τους «πακετάδες» (δικυκλιστές), οι οποίοι διαχωρίστηκαν πάνω στο ζήτημα της συνδικαλιστικής οργάνωσης και συγκροτήθηκε σωματείο δικυκλιστών, κυρίως στην Αθήνα.
Οι μισθωτοί εργαζόμενοι σε χώρους όπου κυριαρχεί η «επαγγελματική» ιδιότητα έχουν επίσης αρχίσει να οργανώνονται, με πρώτο παράδειγμα το Σωματείο Μισθωτών Τεχνικών. Αντίστοιχες κινήσεις έχουν γίνει στο χώρο των δικηγόρων, κυρίως μέσω δικηγορικών παρατάξεων. Πολλά νέα σωματεία δημιουργήθηκαν στο χώρο της ψυχικής υγείας και σε άλλους κοινωφελείς – μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς (βλ. διπλανό άρθρο), όπως οι δομές του προγράμματος Ψυχαργώς. Στα ΜΜΕ, όλες οι πρόσφατες κινητοποιήσεις, από το Ασφαλιστικό ως την εξέγερση του Δεκέμβρη, έχουν βοηθήσει να εκφραστεί το τεράστιο κομμάτι των επισφαλών «εργατών των ΜΜΕ» ανοίγοντας πολλές προοπτικές (η κατάληψη της ΕΣΗΕΑ ήταν ενδεικτική). Αξίζουν μια ματιά τέλος και προσπάθειες οργάνωσης των ενοικιαζομένων εργαζομένων – χαρακτηριστικότερο το Φόρουμ ενοικιαζόμενων εργαζομένων στις τράπεζες.
Τα παραπάνω παραδείγματα είναι ενδεικτικά και σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να ξεχνάμε τη δουλειά που κάνουν σωματεία σε χώρους όπου η επισφάλεια κυριαρχεί εδώ και χρόνια, από τους μικρότερους όπως τα Φροντιστήρια ως τους μεγαλύτερους, όπως ο Ιματισμός. Το σίγουρο είναι ότι τα τελευταία δύο χρόνια και ακόμα περισσότερο τους τελευταίους μήνες, φαίνεται ένα μικρό, αλλά υπαρκτό ρεύμα ανασυγκρότησης σε όλους αυτούς τους χώρους.
Απέχει πολύ από το να αφορά την πλειοψηφία των εργαζομένων, άλλα αρχίζει να δίνει μικρές μάχες, να αντιμετωπίζει διώξεις (μόνο τους τελευταίους μήνες, απολύσεις και διώξεις είχαμε στο Βιβλίο, τα Φροντιστήρια, τις τηλεπικοινωνίες), να εκφράζεται αξιοποιώντας κάθε μέσο (μια βόλτα από τα blog τους αξίζει τον κόπο), να συναντά ρεύματα κοινωνικής αλληλεγγύης. Δεν ξέρουμε ποιους δρόμους θα ακολουθήσει, μέχρι που θα φτάσει, αλλά σίγουρα οι εξελίξεις σε αυτούς τους χώρους θα είναι καθοριστικές για όλη την κοινωνία.
"Εντός Εποχής" (Εποχή, 25/1/2009)
